Độc đáo quần thể hồ Thăng Hen và hiện tượng “Turlough”

               Quần thể hồ Thăng Hen đã ghi nhận đến nay gồm 36 hồ tự nhiên liên thông với nhau qua hệ thống các hang, sông-hang ngầm, mỗi hồ cách nhau vài chục đến vài trăm mét, tất cả đều nằm trong một vùng thung lũng rộng  lớn tiếp giáp giữa xã Quốc Toản (huyện Trà Lĩnh) và xã Ngũ Lão (huyện Hòa An). Tên hồ được đặt theo tiếng  địa phương như: Thăng Vạt, Nà Ma, Thăng Loỏng, Thăng Hoi… có từ hàng trăm năm nay, trong đó Thăng Hen  là hồ lớn nhất với chiều dài gần 2.000m, rộng 500m và sâu tới 40m, được bao quanh bởi những tán rừng già xen  lẫn những mỏm đá tai mèo. Thăng Hen theo tiếng địa phương nghĩa là hồ giữ nước, bởi đến mùa khô các hồ trong vùng rừng núi huyện Trà Lĩnh đều cạn nước chỉ có hồ Thăng Hen không bao giờ cạn. Người ta còn một cách giải thích nữa thông qua hình dạng của Hồ giống như đuôi con ong khi nhìn từ trên cao xuống.

       Quần thể hồ-sông hang ngầm Thăng Hen hình thành và phát triển trong diện phân bố của đá vôi hệ tầng Bắc Sơn (C-Pbs), ở nơi giao nhau giữa các hệ thống đứt gãy phương TB-ĐN, ĐB-TN, á kinh tuyến và á vĩ tuyến. Các hồ nằm ở đáy các lũng kín, xung quanh là các đỉnh vẫn còn liên kết với nhau qua các yên ngựa thấp, tạo nên cảnh quan karst dạng cụm lũng-đỉnh khá điển hình. Các đỉnh khá bằng nhau, là tàn dư của một bề mặt san bằng ở độ cao khoảng 650m, trong khi đáy các lũng dao động trong khoảng 550-600m. Các ngấn nước cho thấy mực nước hồ dao động trong khoảng 20m xung quanh mức 600m. Một vài tầng hang hóa thạch quan sát thấy trong khoảng độ cao 600-650m trong khi hang hoạt động còn ở mức thấp hơn. Theo kết quả khảo sát năm 2012 của đoàn chuyên gia hang động Pháp-Việt, một phần hệ thống hang ngầm kết nối với hồ Thăng Hen phát triển tới 820m theo phương á kinh tuyến và á vĩ tuyến và sâu tới -54m so với địa hình hiện tại.

     Đặc điểm thủy văn karst ở quần thể hồ Thăng Hen hết sức độc đáo, trong đó Thăng Hen đóng vai trò chính. Nhiều quan sát ghi nhận rằng hàng ngày ở Thăng Hen có hai đợt „thủy triều” lên xuống. Mùa khô nước ở các hồ khác cạn hết nhưng Thăng Hen vẫn còn. Mùa mưa nước ở các hồ khác đỏ đục nhưng nước ở hồ Thăng Hen vẫn trong xanh. Kết quả khảo sát đặc điểm thủy văn karst ở quần thể hồ Thăng Hen còn cho thấy:

-Tât cả các hồ đều có ít nhất một phễu karst thu nước khiến cho chúng không giữ được nước mặt mà chuyển thành các dòng chảy ngầm.

-Ở một số hồ như Thăng Bó Sung, Thăng Bồ Đề các phễu karst này đóng vai trò vừa là cửa thoát đồng thời cũng là nguồn cấp “Swallow hole”.

- Có 3 kịch bản thoát nước ở quần thể hồ Thăng Hen:

+ Vào mùa khô, mực nước hạ thấp < 600m so với mực nước biển. Thăng Hen là hồ lớn và sâu nhất, nước của hệ thống các hồ phía Đông Bắc (Thăng Tính, Thăng Nậm Chả, Thăng Nà Thiêng... liên thông nhau và chảy vào Thăng Hen qua hệ thống phễu karst, hang ngầm và bị cạn kiệt. Mực nước ở hồ Thăng Hen liên thông với dòng chảy ngầm và dao động theo mực nước mặt/ngầm ở phía Nam-Tây Nam (cần tiếp tục nghiên cứu trong thời gian tới).

+ Phần lớn thời gian mùa mưa, mực nước ở khoảng 600-610m so với mực nước biển. Lượng nước đổ vào Thăng Hen lớn trong khi khả năng thoát lũ của hồ kém. Khi đó hồ Thăng Mỏng đóng vai trò là cửa thoát chính. Nước tập trung từ các hồ chảy về Thăng Hen và Thăng Kỳ Kang rồi chảy qua Thăng Mỏng để thoát tiếp (cần tiếp tục nghiên cứu trong thời gian tới).

+ Trường hợp nước lũ > 610m so với mực nước biển, khi các cửa ở đáy Thăng Hen, Thăng Mỏng không đủ khả năng tiêu thoát hết, nước sẽ một lần nữa chảy dồn về Thăng Hen, nhưng cửa thoát lúc này lại là một hệ thống hang khác nằm cao hơn đáy hồ Thăng Hen (cần tiếp tục nghiên cứu trong thời gian tới).

Đến với quần thể Hồ Thăng Hen ta còn có thể bắt gặp nhiều thông tin địa chất lý thú khác như các hóa thạch cổ  sinh (Huệ biển, Trùng thoi…) trong đá vôi, các facet dấu ấn của hoạt động đứt gãy. Khung cảnh hoang sơ gần như còn nguyên vẹn minh chứng mức độ bảo tồn đa dạng sinh học còn rất cao. Quần thể Hồ Thăng Hen xứng  đáng là một trong những báu vật của CVĐC Cao Bằng, một di sản địa chất tầm cỡ quốc tế vì những giá trị khoa  học, giáo dục, thẩm mỹ của nó.